در چند سال گذشته از راک فارسی یا راک ایرانی بسیار گفته و شنیده شده است؛ برنامه‌های تصویری و فیلم‌های مستند ساخته شده و مصاحبه‌های پرشماری با راکرهای ایرانی انجام شده است. حالا قرار است در صخره نوردان مروری بر خاطرات و تاریخچه این موسیقی داشته باشیم، وضعیت کلام و استفاده از اشعار کلاسیک را بررسی کنیم و نکات مثبت و منفی که در 20 سال گذشته سر راه بوده را به شکل اجمالی مرور کنیم. در صخره نوردان سراغ برخی موزیسین‌های ایران رفتیم که از گذشته تا امروز فعالیتشان را به شکل مستمر ادامه دادند و از نظرات روزنامه‌نگاران و منتقدان موسیقی که این جریان را دنبال کردند استفاده کردیم. شهریار مسرور از پیشکسوتان این جریان که با آلبوم بهشت از آن تو و گاهی وقتا شناخته شد، همایون مجدزاده که لیدر گروه کهت میان است، فرشاد رمضانی که پیشکسوت نوازندگی گیتار بیس است و گروه دگردیس را اداره می‌کند، شهرام شعرباف که نامش همسان گروه اوهام است، بابک ریاحی‌پور که هنوز اصولا در بند یک بند نمی‌ماند و این روزها در گروه رادیو فعال است، اردوان انزابی‌پور که خواننده و سرپرست گروه تندر است، صنم پاشا از خواننده‌ها زنی که گروه راک بانوانش را به شکل رسمی روی استیج برد، نیما رمضان که پس از کامنت فعالیتش در موسیقی آلترناتیو چند برابر شد، مسعود فیاض‌زاده که موسیقی نوگرای مشهد با نامش گره خورده، امیر بهاری که از روز ازل این جریان را دنبال کرده و هنوز هم برای آلترناتیوها می‌نویسد، حمیدرضا منبتی که در نشریه نسیم هراز بخش ممنوعه‌ را پوشش می‌داد و حالا سردبیر موسیقی ما است و شهیار کبیری که به شکل منسجم روی ثبت تصاویر این گروه‌ها کار کرده و مستند راک آن، حاصل همین تلاش است.  بی‌شک جای بسیاری از فعالان این حوزه در صخره نوردان خالی است و طبیعتا امکان حضور همگی آن‌ها هم فراهم نبوده و در برنامه‌های بعدی از نظرات تاثیرگذاران و پیشکسوت‌های دیگر هم استفاده خواهیم کرد. جوان‌ترها را فاکتور گرفتیم و برخی از مهره‌های اصلی به دلیل فعالیت جدی در سبک‌های دیگر مانند جَز یا تلفیقی را وارد این برنامه نکردیم تا ژانرهای دیگر را هم با حضور آن‌ها موشکافی کنیم. آنچه در ادامه می‌خوانید مروری اجمالی بر فعالیت هنرمندان راک ایران از اواسط دهه هفتاد تا امروز است. «صخره ‌نوردان» به زودی از سایت موسیقی ما پخش خواهد شد.

• فراگیر شدن راک ایرانی؛ و ناگهان دهه 80

بی‌شک دهه هشتاد برای موسیقی راک در ایران مهم‌تر از دهه هفتاد و نود است چراکه میزان تولیدات ناگهان زیاد شد و از طرفی کیفیت کاری بسیاری از گروه‌های آن دوره هنوز مثال زدنی است و از طرفی فعالین دهه هفتاد هم در رینگ ماندند. گروه‌های زیادی هم به زیر شاخه‌های دیگر علاقه نشان دادند و همین باعث شد تنوع تولیدات هم زیاد شود. «فرشید اعرابی» آلبوم «پنهان» را که به عنوان اولین آثار هوی متال با کلام فارسی شناخته می‌شود در سال 1382 به شکل رسمی منتشر کرد. او در دهه هشتاد آلبوم دیگرش یعنی سکوت راوی را هم منتشر کرد. همچنین اعرابی در سال 1390 یکی از مهمترین کنسرت‌های تاریخ راک ایران را برگزار کرد. این اولین و آخرین باری بود یک گروه با چنین سبکی در سالنی با ظرفیت بیش از هزار نفر برنامه اجرا می‌کردند. اعرابی با گروهش یعنی نیما نواپور، محمد نیک، هادی کیانی و فرزاد فخرالدینی فعال ماند و پس از چند سال ممنوع الکاری در دهه 90 هم دو آلبوم به رنگ شب و مرگ خاموش را منتشر کرد. در سال‌های اولیه‌ی دهه هشتاد گروه کهت میان با همکاری همایون مجدزاده، اردوان انزابی‌پور، علی خدادوست و خالد سندزاده شکل گرفت. آن‌ها با سختی زیاد توانستند دو آلبوم «اکسیر» و «وجود مجازی» را با همراهی موسسه آوا خورشید (بتهوون) منتشر کنند. گفته می‌شود هنوز هم نسخه فیزیکی این آلبوم از جمله آثار پرفروش راک ایران است. «همایون مجدزاده» هم در دهه هشتاد در تالار فاربی دانشگاه هنر اجراهایی برگزار کرد و همچنین گروه کهت میان توانست در دهه 90 با اعضای جدید چندین کنسرت برگزار کند اما پس از چند بار اطلاع رسانی آن‌ها هنوز موفق به انتشار آلبوم دیگری نشدند. گفته می‌شود آلبوم جدید این گروه با کلام و با همراهی آواز ایرانی خواهد بود. «رامین بهنا» که پیش از آن در دهه هفتاد گروه تلفیقی «آویژه» را تشکیل داده بود در دهه هشتاد با «هومن جاوید» آلبوم «زی‌بازی» را منتشر کرد و بعدتر همراه با گروه «راز شب» آلبوم «دار قالی» را به مخاطبان راک فارسی عرضه کردند. یکی از مهمترین گروه‌هایی که در دهه هشتاد متولد شد «127» بود. آن‌ها احاطه کاملی به ادبیات داشتند و موسیقی آلترنیتیو را هم درک کردند و با موسیقی جَز هم پیوند زدند؛ البته همزمان توانستند از برخی ویژگی‌های موسیقی ایرانی مثل بحر طویل کمک بگیرند و صدای خاص خودشان را داشته باشند. خال پانک و دو آلبوم به زبان انگلیسی را در دهه هشتاد منتشر کردند و البته که اجراهایی هم در فارابی برگزار کردند. 127 با وجود مهاجرت بیشتر اعضایش هنوز زنده است و در دهه 90 هم دو آلبوم «راک انتحاری» و «به راه خود…» را منتشر کردند. نکته جالب توجهی که در دهه هشتاد وجود دارد تنوع سبکی است؛ کهت میان و اعرابی و گروه‌های دیگری مانند هشت به سمت هِوی رفتند و سبک کارشان هیچ نقطه مشترکی با بهنا و 127 نداشت. در همین بین پدیده‌ای به نام «محسن نامجو» و «گروه ماد» هم ظهور کرد. گروه ماد به خوانندگی محسن نامجو و عبدی بهروانفر به همراه علی باغفر، نوید اربابیان، سامان رجبی و مسعود فیاض زاده آثاری منتشر کردند به واسطه سنت شکنی‌های نامجو در موسیقی ایران سر زبان افتاد. در مشهد هم تحرک زیاد شده بود و از دل گروه هومر گروه «ماینس وان» بیرون آمد. گروهی به سرپرستی مسعود فیاض‌زاده و حضور سیامک بغدادی، حامد مبرز، سعید فیاض‌زاده، سعید توانایی، شهرام شقایق و علی باغفر که با انتشار موزیک ویدئوی «توهم» به شهرت رسید و پس از آلبوم اولشان یعنی «حس لعنتی» توانستند «گوزن‌های شمالی» را منتشر کنند و در دهه 90 هم با اخذ مجوز دو آلبوم «علم باران» و «برای زندگی» را منتشر و چندین کنسرت در تهران برگزار کردند. «آرش سبحانی» پس از فعالیت در گروه راز شب دنبال علایق دیگرش در راک ایرانی رفت و در ادامه همراه با بابک خیاوچی و شهروز مولایی گروه «کیوسک» را تاسیس کردند. در این دوران بسیاری از فعالان حوزه راک به سمت موسیقی تلفیقی رفتند. از درخشان‌ترین تجربه‌های این ژانر آلبوم «در سایه‌ی باد» اثر مسعود شعاری بود که با همکاری آرش میتویی شکل گرفت. همچنین پدرام درخشانی هم گروه «رومی» را راه اندازی کرد. یکی دیگر از آلبوم‌های آلترناتیو در دهه هشتاد که توانست نظر مخاطبان را به خود جلب کند من و دوست غولم اثر «فرشاد فزونی» بود که با همکاری رامین بهنا در تنظیم تولید شد. فزونی پس از آن هیچوقت نتوانست موفقیت قبلی‌اش را تکرار کند و تلاش برای فعالیت گروه کاربن در دهه 90 هم عملا بی‌نتیجه ماند. گروه «سرخس» هم از جمله گروه‌های تجربه‌گرا بود که اوایل دهه هشتاد فعالیت داشت و البته با اجراهایی در فارابی و انتشار آلبوم «مرداد 85» به کار خود پایان داد. اواسط دهه هشتاد گروهی به نام «بسامد» وجود داشت که آثار آلترناتیو با اشعار فروغ فرخزاد منتشر کرده بود. یکی از مهمترین گروه‌های آن زمان «میرا» بود که در دوره اول دارا دارایی، فرزام رحیمی، کسرا ابراهیمی، رضا مقدس و بابک خیاوچی بودند و پس از آن در دوره دوم فعالیتشان به سمت نومتال رفتند. در دوره دوم دارا و فرزام باقی ماندند و آگاه بهاری، پویا محمودی و آرش پژندمقدم به آن‌ها اضافه شدند. مانی صفی‌خانی هم گروه خودش تحت نام «حک» را راه انداخت و تا امروز حدودا هر پنج سال یک آلبوم منتشر می‌کند. اوهام هم راهش را ادامه داد و در دهه هشتاد سه آلبوم دیگر منتشر کرد. شهرام شعرباف از ایران رفت و در برلین هم اجراهایی با اعضای متفاوت برگزار شد. فعالیت اوهام در دهه 90 باز هم در ایران از سرگرفته شد. آن‌ها مجوز گرفتند و چندین کنسرت در برج آزادی و اریکه ایرانیان برگزار کردند. همچنین آلبوم «این خرقه بیانداز» به شکل رسمی منتشر شد و یک آلبوم از اجراهای زنده‌ی آن‌ها در برج آزادی به نام اوهام در آزادی هم منتشر شد. از طرفی کاوه یغمایی هم اولین آلبوم رسمی‌اش به نام «مترسک» را در سال 1382 منتشر کرد و توانست کنسرت بزرگی در سالن میلاد نمایشگاه بین‌المللی برگزار کند که هنوز هم بسیاری حسرت حضور در آن اجرا را دارند. پس از آن کاوه یغمایی نتوانست مجوز انتشار برخی از آثارش را بگیرد و از ایران رفت تا آلبوم «سکوت سرد» را منتشر کند. اما در دهه 90 دوباره به ایران بازگشت و پس از حرف و حدیث‌های بسیار بالاخره مجوز کنسرت و انتشار آلبوم جدیدش یعنی «منشور» را دریافت کرد و تاکنون چندین کنسرت بزرگ برگزار کرده است. اما یکی از گروه‌هایی که سبک کاملا متفاوتی را انتخاب کرد «بالگرد» بود؛ آن‌ها سراغ فانک رفتند و با انتخاب مفاهیم اجتماعی و زبانی گزنده با بیانی طنز مسائل را مطرح کردند. در دهه هشتاد دو آلبوم منتشر کردند و بعدها با تغییر برخی اعضا نامشان هم تغییر کرد و امروز با نام «ظاپاث» آماده انتشار آلبومی جدید هستند. البته حامد حمیدزاده که بیسیست بالگرد بود پیش از آن به همراه چند نوازنده سرشناس دیگر مانند پیام اسلامی، امین دهنوی، امیرعلی طاهری، فرزاد فخرالدینی، پیمان بهلولی و بعدتر فرزاد فخرالدینی، پیام عبداللهی و نیما سعیدی گروه پراگرسیو «سکوت شرق» را داشتند که ریشه‌هایی از موسیقی ایرانی و شرقی در کارشان وجود داشت. آن‌ها در نیمه اول دهه هشتاد بسیار فعال بودند و چندین اجرای زنده برگزار کردند و نامشان هم سر زبان‌ها افتاد. در دهه 90 هم سه عضو از سکوت شرق گروه جدیدی به نام «مانگ» تشکیل دادند که فعالیتش به یک کنسرت و آلبوم منتهی شد. در نیمه‌ی دوم دهه‌ی هشتاد گروهی شکل گرفت که سرآغاز جریان متفاوتی در راک فارسی بود؛ «کامنت». گروه کامنت حاصل همکاری نیما رمضان، کیان پورتراب، بردیا امیری، مازیار خواجیان و پیمان حاتمی بود که بعدتر با تغییراتی در آرین کشیشی، اشکان آبرون به آن‌ها اضافه شدند و آرش پاکزاد هم میکس و مستر قطعات را انجام می‌داد. این گروه در دهه هشتاد آلبوم‌ها و قطعاتی در ژانر آلترناتیو راک تولید کرد و در دهه 90 اولین و آخرین آلبوم رسمی‌اش به نام رفته از دست را تولید کرد و اجراهای زیادی برگزار کرد. اما در این میان ترکیب موسیقی نواحی با راک کمتر اتفاق افتاد. شاید «پویا محمودی» سردمدار این تلفیق‌ها باشد. او تحقیقات و کارش روی موسیقی نواحی را در دهه هفتاد آغاز کرده بود و به امضای خاصی در نواختن گیتار الکتریک رسیده بود. در دهه هشتاد همراه با آرش پژند مقدم، آیدین نائینی و کسرا سبکتکین گروه «باراد» را تشکیل دادند و آلبوم باراد را منتشر کردند. این آلبوم تبدیل به رفرنسی برای موزیسین‌های جریان فرعی ایران شد و هنوز هم از مهمترین آلبوم‌های راک فارسی محسوب می‌شود. پویا محمودی بعدتر آلبوم «مهر» را منتشر کرد و از ایران رفت و تا امروز تولید دیگری در این ژانر نداشته است. یکی از گروه‌های که در دهه هشتاد متولد شد و اجراهایی هم داشت «مَد سیتی» بود، این گروه آلبومی هم تولید کرد ولی نتوانست مجوز رسمی فعالیت بگیرد. پس از آن هومن اژدری که خواننده گروه بود از ایران رفت و در دهه 90 دوباره به ایران بازگشت و کنسرت رسمی برگزار کرد او تاکنون فعال است و تعداد زیادی تک آهنگ و یک آلبوم به نام «نجاتم بده» منتشر کرده است، همچنان فعال است و اجراهای کوچک زیادی هم در چند سال گذشته برگزار کرده. عضو دیگر مدسیتی یعنی سینا خامنه در دهه 90 گروه ناروال را تاسیس کرد و همچنین خواننده گروه «از شنبه» شد. در این میان برخی هم سراغ زیرشاخه‌های جدیدتر موسیقی آلترناتیو رفتند. آن زمان موسیقی تریپ‌هاپ در ایران کمتر شناخته شده بود و آنچنان مخاطب نداشت. در همین دوره سیاوش امامی با گروهش «میوت ایجنسی» سراغ تریپ هاپ رفت و دو آلبوم تجربه اول و تجربه دوم را منتشر کرد. این گروه بعد از سال در دهه 90 مجوز رسمی فعالیت گرفت و آلبومش را منتشر کرد اما اجرای زنده‌ای در کار نبود. هر چه بیشتر گروه‌های دهه هشتاد را موشکافی می‌کنیم بیشتر به درخشان بودن فعالیت این دوره پی می‌بریم. یکی از آلبوم‌های درخشان سال‌های اول دهه هشتاد «آزمون و خطا» اثر «بابک ریاحی‌پور» بود که با همراهی تعداد زیادی از موزیسین‌های کاربلد آن دوره تولید شد. «شاهرخ ایزدخواه» در تنظیم این آلبوم نقش مهمی داشت.

همچنین «کسری ابراهیمی» که در تمام سال‌های دهه هشتاد حضور بسیار موثری در جریان موسیقی آلترناتیو داشت در این آلبوم هم به عنوان صدابردار و نوازنده درامز حضور داشت. کسرا ابراهیمی در کنار گروه راز شب و در مجموع فعالیت‌های رامین بهنا هم حضور داشت. او در عمل یک «پرودوسر» موسیقی راک است. در ضبط‌های گروه اوهام نقش داشت و مدتی هم درامر آن‌ها بود. در پروژه‌ی حک کنار «مانی صفی‌خانی» بود. بعدتر در دهه 90 نقش مهمی در شکل گیری آلبوم آغیزیئمشی اثر «علی پرکار» داشت. به جرات می‌توان گفت از مهمترین چهره‌های تاریخ موسیقی آلترناتیو ایران است. او همچنان هم فعالیت می‌کند و پیگیر موسیقی جریان فرعی است و با جوان‌ترها هم زیاد کار می‌کند. فرشاد رمضانی هم در دهه هشتاد با کمک کاوه یغمایی و بصیر فقیه نصیری آلبوم‌های «شیدایی درونی 1و2» را تحت نام گروه «دگردیس» تولید کرد که البته در دهه 90 توانست آن را منتشر و کنسرت برگزار کند. از طرفی «اردوان انزابی‌پور» هم که گروه «تندر» را در دهه هفتاد ثبت کرده و در رشت موفق به برگزاری کنسرت هم شده بود اولین آلبوم‌اش را در دهه هشتاد منتشر کرد. این گروه مدت زیادی فعالیت نکرد و در دهه 90 دوباره فعالیتش را با اعضای جدید از سر گرفت. آن‌ها آلبومی آماده انتشار دارند و همچنان فعال هستند. اواخر دهه هشتاد گروه‌های آلترناتیو بیشتر جان گرفتند؛ «رادیو تهران» به خوانندگی علی عظیمی در سال 1388 متولد شد، همچنین گروه الکترونیک راک مشهدی «بادزنگ» هم در همین سال آغاز به کار کرد. در این سال گروه‌های زیادی هم با کلام غیر فارسی کار کردند. از میان آن‌ها هم برخی در دهه 90 مجوز رسمی گرفتند و کنسرت هم برگزار کردند. برخی هم مانند «صنم پاشا» گروه بانوان تشکیل دادند و همچنان فعالیت می‌کنند. یکی از هنرمندان پرکار دهه 80 هم «هادی پاکزاد» بود که در دهه 90 موفق به اخذ مجوز رسمی شد اما به زندگی‌اش را به شکل خود خواسته پایان داد. گروه دیگری که ریشه در مشهد داشت «The Ways» بود؛ آن‌ها با انتشار تک آهنگ‌هایشان و آلبوم «استرس» زود به شهرت رسیدند اما «کاوه آفاق» که خواننده گروه بود به شکل انفرادی فعالیتش را با مجوز رسمی ادامه داد و امروز هم فعال است. در این دهه رضا یزدانی هم چند آلبوم تولید کرد که فضای راک داشت؛ اشعار اجتماعی «یغما گلرویی» هم بسیار مناسب فضای کارش بود اما به تدریج یزدانی به سمت موسیقی پاپ کشیده شد. یکی از استعدادهای مهم دهه 80 در ژانر آلترناتیو «بیژن موسوی» بود که با اشعار منحصر به فرد و توجه ویژه به صدا دو آلبوم «در هدفون‌هایم» و «گیرنده را بچرخان» را منتشر کرد. گروه ایندی پانک «یلوداگز» هم که از ایران به آمریکا مهاجرت کرده بودند دچار حادثه وحشتناکی شدند که تقریبا همه موزیک بازها می‌دانند. دو عضو از گروه توسط یکی از دوستانشان که در گروه دیگری فعالیت می‌کرد به ضرب گلوله کشته شدند و البته در قطعه هنرمندان بهشت زهرا به خاک سپرده شدند؛ گروه «ماکِرز» و در راس آن‌ها امیر محسنی بعدها موفقیت آن‌ها را تکرار کردند. «آرین نائینی» هم در زمینه تولید آثار فارسی بسیار فعال بود و در دهه 90 توانست به شکل رسمی آلبوم «سوت سکوت» را منتشر کند. «کینگ رام» هم فعالیتش را با «هایپرنوا» بیرون از ایران به شکل جدی دنبال ‌کرد و البته آثار شخصی خودش را هم همزمان تولید می‌‌کرد. پس از آن به ایران بازگشت و در دهه90 فعالیت‌های رسمی‌اش در ایران را آغاز کرد و یک آلبوم رسمی هم منتشر کرد. بابک میرزا خانی با نام هنری «میرزا» بیشتر به بلوز گرایش داشت و چند سال پس از او هم «محمدرضا سبکتکین» آلبوم بی‌کلام «ایستگاه بلوز» را  منتشر کرد. البته پیشتر از آن هم «شهریار مسرور» با آلبوم «بهشت از آن تو» و بعدتر با آلبوم «گاهی وقتا» سمت و سوی جَز و بلوز را در آثارش وارد کرد. او مدتی بیرون از ایران زندگی کرد و چند سالی است به ایران بازگشته و دوباره فعالیت می‌کند. از طرفی در بندرعباس هم گروه «مامبولیوا» با الهام از گروه لیوا و با حضور «کارلوس» آلبوم «مرد جنوبی» را تولید کردند که به نوعی تلفیق راک و موسیقی و ریتم بندرعباس بود. در این میان افراد بسیار تاثیر گذار دیگری هم فعالیت می‌کردند که برخی از آن‌ها هنوز هم فعال هستند. تعدادی از آن‌ها به اختصار عبارتند از: حامد سید جوادی، فرزاد گلپایگانی، رافی شهبازیان، تارانتیست، آژیراک، پرسراک، گچ پژ، صدرالدین طاهری، رعنا فرحان، نوریک میساکیان، دش، هنریک ناجی، آور، آلیاژ، ساموایو (بهرنگ علوی)، زیرسیگاری، علی اصفهانی، پویان مددی، آریو حبیبی، اسماعیل اسفندیاری، هادی کیانی، شهروز گودرزی، احمد اخوان، علی شکرانی، مهرداد هویدا، گروه آوای مردمی، کیارش و کاوه اعتماد سیفی، شهریار کهن‌زاد، گروه فانوس، گروه آبرفت، مجید کاظمی، بابک مشیری، شاهرخ پورمیامین، چینوت، رضا رستمیان، hessless، soulnidus، casualty process، آتشباد، کیلومتر 23، شایان امینی، نیک آئین، آبجیز، شهاب الدین، آراد آریا و بسیاری دیگر…

• آغازِ یک اتفاق؛ دهه 70 و قبل‌تر

حالا دیگر تقریبا هر کسی که با موسیقی راک ایران درگیر بوده جمله‌ای مشابه این را شنیده است: «راک ایران پیش از انقلاب آغاز شد». مهاجمین، رِبِلز، گناهکاران، بیگ بویز، اعجوبه‌ها، اسکورپیو، سعید، ابی لیتلز، شیدی، فرهاد، بلک کتس، کوروش یغمایی، فریدون فروغی و بسیاری دیگر در شکل گیری راک ایران نقش داشتند و امروز هم به غیر از یغمایی، فرهاد و فریدون قطعات کمی از آن‌ها موجود است که همان حدود 70 قطعه منبع بسیاری از تحقیقات شده. اما این جریان پس از انقلاب تا اواخر دهه هفتاد مسکوت می‌ماند. بسیاری از آرتیسیت‌های این ژانر مانند سیاوش قمیشی، شهبال و شهرام شبپره، آندرانیک مددیان، مارتیک و دیگران از ایران می‌روند و سبک کارشان را هم عوض می‌کنند. آن‌ها که در ایران می‌مانند هم یا موسیقی را کنار می‌گذارند یا تلاش می‌کنند و تولیداتی انجام می‌دهند که امروز موجود است. اما آنچه از راک فارسی شنیده شد مربوط به فعالیت‌های پیر پسرهای راک از اواسط دهه هفتاد به بعد است. اگرچه می دانیم بسیاری از این آیکُن‌ها پیش از آن‌ هم فعالیت و تولیداتی داشتند اما به دلایل مختلف پروژه‌هایشان در هاردهای اینترال و نوار کاست‌ها باقی ماند. اما از اواسط دهه هفتاد به بعد فعالیت جدی‌تر شد و آثار این هنرمندان با روش‌های مختلف منتشر شد. آن زمان «کاوه یغمایی» به دلیل پیشینه‌ی خانوادگی و حضور پدر و عموهایش در موسیقی فعالیت‌اش را آغاز کرده بود. همراه با بابک امینی و بابک ریاحی پور در جشنواره موسیقی فجر شرکت کردند. پیشتر یعنی در سال 1371 هم او با رامین بهنا، آرش رادان، شاهکار بینش پژوه و علا مظفری گروهی داشتند و تمرین می‌کرند اما اگر هم تولیدات اورجینالی داشتند منتشر نشد. در اواخر دهه هفتاد هم همراه با کوروش یغمایی، کامیل یغمایی، بابک ریاحی‌پور و چند نوازنده دیگر در کیش کنسرت برگزار کردند. در این دوره «آرش میتویی» هم فعال بود و آلبومی با کلام فارسی تولید کرده بود. از سال ۷۳ روی اشعار حافظ کار کرد و پس از ضبط آلبوم اولش با «شهرام شَعرباف» آشنا شد و چند کنسرت هم برگزار کردند. البته در اواخر دهه شصت هم آرش میتویی، بابک خیاوچی، نعیم سبحانی و کامیار کاشانی گروهی داشتند و آثار مطرح راک جهان را کاور می‌کردند. این اتفاق مرسومی بود و بسیاری از فعالان راک ابتدا با کاورنوازی کارشان را آغاز کردند. گروهی به نام «تاتارتو» هم در اواخر دهه 60 شکل گرفته بود که سرآغاز فعالیت بسیار از گروه‌های بعدی بود. از طرفی فعالیت‌های شهرام شعرباف، شاهرخ ایزدخواه، بابک ریاحی‌پور، زرتشت سلطانی و مانی صفی‌خانی در دهه 70 شکل گرفت. این فعالیت‌ها به شکل گیری گروه «اوهام» ختم شد. اوهام به نوعی اولین گروه راک ایرانی است که کارش را به شکل آزاد و بی‌واسطه به گوش مخاطب رساند. در رابطه با مجوز نگرفتن اوهام اعضای گروه چندین بار صحبت کردند و خاطره‌ی رد شدن چند باره‌ی آلبوم در ارشاد را شرح دادند. پس از اینکه از انتشار رسمی کارشان ناامید می‌شوند سایتی راه می‌اندازند و آلبومشان را به شکل رایگان روی سایت قرار می‌دهند و این شروعی جدی برای ارتباط با مخاطب بود. اوهام تبدیل به گروهی شده که به موزیسین‌های دیگر نشان داد می‌توانند بی‌پرواتر آثارشان را تولید کنند و راحت‌تر به گوش مخاطب برسانند. از طرفی نوازندگانی مانند «فرشاد رمضانی» و «فرشید اعرابی» در ارکسترهای پاپ مشغول فعالیت بودند اما دغدغه اصلی و علاقه قلبی‌شان موسیقی راک بود. یکی از گروه‌هایی که امروز کمتر نام و نشانی از آن باقی مانده «پژواک» بود که در نیمه اول دهه هفتاد شکل گرفت؛ آرش رادان، نوید ذوالفقار، امیر توسلی، فرزاد فخرالدینی و میلاد زنده نام، حمید توسلی و کسرا سبکتیکین اعضای آن بودند و بعدتر شاهکار بینش پژوه هم در دوره‌ای خواننده گروه شد. آن‌ها موفق شدند یک آلبوم به نام «بر بستر لغزان زمان» را منتشر کنند. آن‌ها هم در دهه هفتاد به سمت علاقه اصلی خودشان حرکت کردند و در دهه هشتاد فعالیتشان را جدی‌تر کردند. البته نباید فراموش کرد بیرون از ایران هم گروه‌های فعالی مانند «خاک» وجود داشتند که توانسته بودند آلبوم اولشان با کلام فارسی منتشر کنند. در نهایت شاید مهمترین اتفاقی که در دهه هفتاد برای راک فارسی افتاد کنسرت «کوروش یغمایی» و «فریدون فروغی» در کیش بود. فروغی با جوانی به نام «بهروز صفاریان» آشنا شد و سرپرستی گروهش را به او سپرد که این همکاری در اجراهای جزیره به نتیجه رسید و از طرفی مجوز انتشار رسمی آلبوم‌های کوروش یغمایی از جمله کابوس، تفنگ دسته نقره و همچنین ماه و پلنگ صادر شد.