سالِ گذشته بود که هنر ایران سوگ‌وارِ «حسین دهلوی» شد؛ مَردی بزرگ که تاثیراتِ بسیاری بر موسیقی ایران گذاشت. از خلق آثاری ماندگار تا نوآوری‌ای‌هایی که در موسیقی سنتی ایران انجام داد و هم‌چنین پیوند اپرا و باله با قصه‌های ایرانی. بخشِ مهمی از زندگی «حسین دهلوی» اما در هنرستانِ موسیقی و تعلیمِ شاگردان گذشت که در میانِ آنان حالا نام‌‌های بزرگی دیده می‌شود. دهلوی تمامِ عمر در حسرتِ اجرای اپرای «مانا و مانی» بود؛ هرچند بخش‌هایی از این اپرا طی ۵ شب از تاریخ ۱۷ تا ۲۱ مهر سال ۹۱ در تالار رودکی به اجرا در‌آمد و بخشی از موسیقی ارکستری این اپرا هم در سال ۱۳۷۹ به همت علی رهبری، رهبر و آهنگساز معروف ایرانی و به یاری ارکستر فیلارمونیک براتیسلاوا اجرا و ضبط شد. حالا شبِ گذشته (هفتم آذرماه) مراسم بزرگداشتِ ایشان با حضور سوسن اصلانی و هومن دهلوی (فرزند و پسرِ این هنرمند) و همراهی حسین علیزاده، احمد پژمان، علی رهبری و کامبیز روشن روان به صورتِ آنلاین برگزار شد. اجرای این مراسم را «شهرام صارمی» و «مسعود توکلی» برعهده داشتند.
علی رهبری: قدرِ دهلوی دانسته نشد و خیلیها او را نفهمیدند
در ابتدای این مراسم «علی رهبری» – آهنگ‌سازِ برجسته- بیان کرد: «استاد دهلوی فقط برای من یک معلم نبود، بلکه همه چیز بود. وقتی او رئیس هنرستان شد، من آلوده به نوعی از موسیقی بودم که در زبان عامیانه به آن خالتوری می‌گویند و البته پول خوبی درمی‌آوردم. در همان زمان آقای دهلوی مرا خواست و گفت: «تو کارهای بهتری می‌توانی انجام دهی؛ آقای «پایور» در ارکسترشان به کسی نیاز دارند تا برای‌شان نت نویسی کند» پس از آن بود که مرا با ایشان آشنا کردند و مدتی بعد من علاوه بر اینکه نت‌ها را می‌نوشتم، در کارهای ارکستر نیز به استاد پایور کمک می‌کردم.»
رهبر بین‌المللی ارکستر گفت: «آقای دهلوی از علاقه‌ی من برای نوشتن برای موسیقی باخبر بود و به همین خاطر من قطعاتی می‌نوشتم و حسین علیزاده و دیگران که از من کوچک‌تر بودند، آن‌ها را اجرا می‌کردند. به هر حال با وجود استاد دهلوی و حرف‌هایش، روند کاری من به آهنگسازی تغییر کرد و خیلی زود شروع به نوشتن کردم. دهلوی در یکی از کنسرت‌های هنرستان چیزی گفت که سرنوشت مرا عوض کرد. او گفت رهبری آینده درخشانی دارد. این باعث شد به خودیم بگویم تو باید کسی شوی و برای این اتفاق تلاش کردم. استاد دهلوی بعدها مرا به نمایندگی از هنرستان به عنوان تنها آهنگساز به خارج از کشور فرستادند. زمانی که ایران نبودم تمام مدت با من تماس داشتند. ایشان برای من مثل یک پدر بود، اما پدر مسئول.»
او با بیانِ این مطلب که هر وقت از دهلوی صحبت می‌کنم، ناراحت می‌شوم؛ چرا که قدرِ او دانسته نشد، اضافه کرد: «دهلوی اهل مافیا و پارتی بازی و چاپلوسی نبود. اهل کارهای نادرست نبود. وقتی پانزده سال پیش آمدم دیدم چقدر به ایشان بی‌توجهی می‌شود. من با اینکه سی سال با کسی تماس نداشتم با ایشان تماس داشتم. بیست سال پیش ناراحت بود. رییس جمهور وقت به او قول داده بود کمک‌کند تا اپرای «مانی و مانا» روی صحنه برود و به وعده‌اش عمل نکرده بود. وقتی ناراحتی دهلوی را دیدم از پسرش خواستم تا پدرش را برای ضبط این اثر به وین بیاورد و استاد دهلوی نزد من آمدند و اثر مذکور را با فیلارمونیک اسلاوکی ضبط کردیم.»
رهبری بر این اعتقاد است که خیلیها دهلوی را نفهمیدند: «اگر شاگردان هنرستانی‌اش، پس از او مسئولیت می‌گرفتند، احتمال اینکه سبک او ادامه پیدا کند وجود داشت؛ اما بعد از سی سال، عده‌ای آمده‌اند و جای دهلوی را گرفته‌اند درحالی که هنرستانی هم نبودند.»
او درباره ویژگی‌های هنری حسین دهلوی گفت: «یکی از قدم‌های بزرگی که او برداشت، قضیه جدی گرفتن تلفیق شعر و موسیقی است. در ارکستر صبا در شعر و موسیقی وزنه‌ای ایجاد کرد. البته کارهای دیگری هم کرده اما آنچه او را با دیگران متفاوت می‌کند، تلفیق شعر و موسیقی است. دهلوی موسیقی سنتی و غربی را تلفیق کرد. در حالی که تا پیش از آن برای موسیقی سنتی ارزشی قائل نمی‌شدند و هنرمندان را مطرب می‌پنداشتند، اما دهلوی این نگاه را تغییر داد. دوران استاد دهلوی دوران درخشانی بود و درخشانی آن به خاطر درست بودن و نظم داشتن ایشان بود. دولت باید جنبه های مختلف موسیقی را از اهل فن بپرسد و متاسفانه عده ای این گلوگاه مهم ارتباطی با دولت را بسته‌اند تا منافع شخصی خود را حفظ کنند. بسیاری مشکلات موسیقی را خود اهالی موسیقی با دادن اطلاعات غلط به دولت ایجاد کرده اند و نباید دولت را مقصر دانست.»
سوسن اصلانی: ده سال مدیریتِ «دهلوی» در هنرستان بهترین دورانِ آن است
سوسن اصلانی (همسر زنده‌یاد حسین دهلوی) نیز در این مراسم گفت: «دهلوی شخصیت خاص خود را داشت و به نظرم انسان والایی بود. هم در اخلاق و هم در هنر و مدیریتش. من از او درس های بسیار گرفتم. از ابتدای هنرستان و پس از آن از وجود دهلوی بسیار بهره بردم. او همیشه به من کمک کرد و باعث شد بعدها کارم را گسترش دهم. من نزد استادان پایور وکریمی، ساز و ردیف‌های آوازی را یاد گرفتم و او همیشه در این زمینه کمک می‌کرد. دهلوی در کار تدریس و مدیریت جدی بود و ده سال مدیریتش در هنرستان را بهترین دوره هنرستان می‌دانند و ثمره آن را در میان هنرمندان می‌بینیم. در منزل مهربان و خیر بود و چون کارش هنرش بود بیشتر زمانش صرف این موضوع بود.»
احمد پژمان: زنده‌یاد دهلوی از موسیقی اصیل ایرانی بهره بسیار می‌برد و از تکنیک‌های غربی استفاده می‌کرد
«احمد پژمان» نیز دیگر سخن‌رانِ این مراسم بود که درباره‌ی دوستی دیرینه‌اش با حسین دهلوی گفت: «شب افتتاح تلویزیون من به عنوان نوازنده‌ی دو ویولن حضور داشتم و اولین قطعه‌ای که اجرا شد، اثر سبکبال با آهنگسازی «حسین دهلوی» بود.»
آهنگ‌سازِ برجسته می‌گوید که اولین اثرش را بدون اجازه‌ی او نوشته است و او از آن بسیار خوشش آمد؛ چرا‌که شبیه آثارِ خودش و ایرانی بود. نام آن اثر نغمه روستایی بود که دهلوی چندین سال بعد آن را برای کر تنظیم کرد و روی آن شعر گذاشت. قطعه‌ای دیگر نوشتم که بازهم آقای دهلوی مرا تشویق کرد. ما برای پول نمی‌نوشتتم، اما ایشان به ما بابت آثار دستمزد می‌داد؛ زیرا نظرش این بود که ارکستر خوراک می‌خواهد. ایشان حسادت در وجودش نبود و همه را تشویق می‌کرد. زنده‌یاد دهلوی در آهنگسازی از موسیقی اصیل ایرانی بهره بسیار می‌برد و فقط از تکنیک‌های غربی استفاده می‌کرد و این یکی از ویژگی‌های او بود. ایشان قطعه‌ای برای تنبک نوشت که اتفاق مهمی بود. قطعه‌ای هم با زنده‌یاد حسین تهرانی کار کردند که اثر بسیار خوب و زیبایی بود که شاگردان هنرستان نیز در اجرا حضور داشتند.»
حسین علیزاده: استاد دهلوی هنرمند تربیت می‌کرد نه تکنیسین
در ادامه پیام تصویری حسین علیزاده پخش شد. وی گفت: «درباره دهلوی باید کتاب‌ها نوشته شود. نه فقط در ارتباط با شخص ایشان. بلکه تاثیر او در شکوفایی هنرستان در دوران او. سال اول هنرستان بودم تمام اساتید، حتی استادان درس‌های دیگر، زمانی که اسم خالقی می‌آمد بغض می‌کردند و نگرانی مدیریت هنرستان پس از او وجود داشت. حسین دهلوی در زمان مدیریتش بر هنرستان در دوران اوج و شکوفایی هنری خود بود و باید به کارهای خودشان می‌رسید، اما با حضور موثرش در هنرستان، فعالیت‌های آن را پربارتر کرد. افتخارم این است در گزینش هنرستان ایشان از من امتحان گرفت. دهلوی را با جذبه می‌دیدم. او ظاهرا انسان مهربانی نبود، اما اگر به مشکل می‌خوردیم، می‌دیدیم مهری پدرانه دارد. می‌توان دوران مختلف هنرستان را بررسی کرد. آن‌هایی که هنرستان را اداره می‌کردند چه شخصیت‌هایی داشتند؟ واقعیت این است که فردی که در هنر تحصیل می‌کند باید هنرمند بار بیاید نه تکنیسین. استاد دهلوی اینگونه بود و به همین دلیل روی رفت و آمد بچه‌ها هم حساس بود. ایشان مدیر خوبی بود و استادان خوبی را به کار گرفته بود. جا دارد از دو استاد پورتراب و موسیقیدان بزرگ استاد فرهاد فخرالدینی یاد کنم که دهلوی را یاری می‌کردند و بجز خصوصیات هنری، در مدیریت مانند دهلوی وسواس داشتند. دهلوی آن‌ها را خوب انتخاب کرده بود. هنرمندی که کار مدیریتی می‌کند، باید توانایی را در خودش ببیند و از نظر هنری به خودش تخفیف ندهد. ایشان آثار با ارزشی را زمانی که در هنرستان بودند خلق کردند. جا پای کسی نمی‌گذاشتند. الگوی ایشان استاد صباست، اما خودشان هم بی‌نظیر بودند. زمانیکه به هنرستان می‌رفتیم می‌دیدم او زودتر به هنرستان رفته است.»
به گفته‌ی «حسین علیزاده» استاد دهلوی، ارکستر را بسیار منظم مدیریت می‌کرد. او راه‌های نرفته را تجربه کرده بود و اگر روند کاری او را ببیند متوجه این موضوع خواهید شد. از آثار ایشان جوهره ایرانی بسیار قوی داشته است.
او در پایانِ سخنانِ خود گفت: «ایشان در زمینه تدریس نیز بسیار موفق بود. او برای هنرستان غنیمتی بود و امیدوارم هنرستان بازهم به آن روزها برسد و روح دهلوی در هنرستان موسیقی جاری خواهد بود. برای دهلوی درود کافی نیست او عشق را به ما یاد داد. زمانی که می‌گویم دهلوی قلبمان می‌لرزد. هر زمان اسمش در ذهنم تداعی می‌شود احساس می‌کنم باید منظم باشم و به خصوصیات یک هنرمند نزدیکتر شوم.»
کامبیز روشن‌روان: استاد دهلوی هنرستان را دگرگون کرد
«کامبیز روشن‌روان» دیگر سخن‌رانِ این مراسم بود که به این نکته اشاره کرد که استاد دهلوی در انتخاب معلمان هنرستان و وضعیت هنرجویان بسیار وسواس داشت: «او را مدیری مدبر می‌شناسم که در تدریس و کارهای مدیریتی سخت‌گیر می‌بینم، اما در کنار سختگیری او را یکی از بزرگان موسیقی می‌دانم. زیرا هم‌زمان با مدیریت هنرستان ارکستر صبا را رهبری می‌کردند. ایشان یکی از تاثیرگذاران موسیقی در دورانِ معاصر هستند. در هنرستان موسیقی ملی ده سال مدیر بودند و طی آن مدت هنرستان دگرگون شد. محصلان آن زمان جزو بزرگان موسیقی هستند. آثار ایشان به لحاظ ساختار موسیقی ایرانی ساختار نوینی دارند که از منظر تاریخی می‌تواند ادامه منطقی آثار خالقی باشد درحالیکه شاگرد او نبوده است. دهلوی مسیری را طی کرد که روندی نوینی در موسیقی معاصر ایران است.»
در پایان برنامه هومن دهلوی (فرزند زنده‌یاد حسین دهلوی) ضمن تشکر از هنرمندان حاضر در برنامه دقایقی درباره پدرش صحبت کرد و گفت پدرم برای من و خواهرانم هم پدری مهربان بود و هم معلمی دلسوز و من آنچه را به‌عنوان یک موسیقیدان از پدرم آموختم را در تمام زندگی خود جاری ساختم پدرم، نظم و دقت را در زندگی شخصی و هنری چنان در من نهادینه کرد که نظم و دقت را بزرگترین میراث او در زندگی خود می‌دانم.
«حسین دهلوی» ۲۳ مهرماه سال ۱۳۹۸ پس از چند سال ابتلا به آلزایمر و بیماری تنفسی در سن ۹۲ سالگی دارفانی را وداع گفت.